İçindekiler
Zekâ Nedir?
Çevreye uyum, yaşama kabiliyeti, bilişsel problem çözme, akıl yürütme, hesaplama, “zekâ” olarak tanımlanabilir. Türk Dil Kurumunun tanımında “Zekâ; insanın düşünme, akıl yürütme, objektif gerçekleri algılama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tamamı”dır. Zekâ objektif algılama, sınıflandırma, hafıza, matematik ve sözel yeteneklerdir. Araştırmalar bilişsel yeteneklerin ve yeterli uyaran ve tekrar ile geliştirilebilir olduğunu göstermektedir.
Problem çözme-karar verme, sezgi gibi beceriler ve çevreye uyum yeteneği zekâ denince akla gelir. Zekânın karmaşık bir yapısı vardır. Zekânın ölçülmesi gerekir. İnsanlar birçok zekâ türüne sahiptir. Ülkemizde üstün yetenekliler, genel ve/veya özel yetenekleri açısından, yaşıtlarına göre yüksek düzeyde performans gösteren kişilerdir. Üstün zekâlı ve yetenekli bireyler çok erken yaşlarda ilgilerinin ve yeteneklerinin, sahip oldukları fikirlerinin akranlarından oldukça farklı olduğunu hissederler. Üstün yetenekliler kendi ilgileri ve yetenekleri doğrultusunda özelleştirilmiş öğretim programlarına ihtiyaç duyarlar. Üstün zekâlı çocuk gelişimi farklılık göstermektedir. Bu gelişimle ilgili deneyimi, bilgisi ve rehberi olmayan ebeveyn çocuğunun gelişimini desteklemekte sorunlar yaşamaktadır.
Zekâ Gelişimi
Zekâmız pek çok faktörden etkilenir. Kalıtım, zekâmızı ilk sırada etkiler, genlerimiz zekâmızın %40 ile %80’i arasında sorumludur. Doğumdan hemen sonraki beslenme beyinin hafıza ve öğrenme hızını belirleyen bölümleri için kritik önem taşır. Anne sütündeki uygun bileşenler bebeğin beyin gelişimini olumlu etkilemektedir. Hamilelik ve emzirme dönemlerinde DHA bakımından zengin gıdaları tüketmiş annelerin bebeklerinin daha zeki oldukları görülmüştür. Aldığımız eğitimden, aile, kültür, din ve çevre koşullarına tüm faktörler zekâmızı etkiler. Ortalama zekâda doğmuş bir yetenekli birey iyi bir eğitim ve ilgi, sevgi ile zekâ puanını ortalama %30 oranında yükseltebilmektedir. Nasıl beslendiğimiz, nasıl çalıştığımız, sosyal ve kültürel hayatımız yaşam tarzımızdır, zekâmızı etkiler. Sigara, alkol ve madde kullanımı zekâ seviyemizi düşürür. Gereksiz kullanılan ilaçlar, sağlıksız beslenme, zayıf sosyal hayat, entelektüel faaliyetlerin yetersiz olması vb. durumlar zekâmızın zayıflamasına neden olur.
Zekâ: Zihnin öğrenme, öğrendiklerini uygulayabilme, yeni çözüm yolları üretebilme yeteneğidir.
Zekâ bölümü farklı ölçeklerde devamlı olarak 130 ve üstü puan olan bireylere üstün zekâlı denir.
Üstün zekânın ve üstün yeteneğin en güçlü göstergesi zekâ kavramı ile zekâyı ölçen testler olmuştur. Duygusal, algısal ve motor süreçlerle yapılan tanımlar zekânın karmaşıklığını ve ölçülmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Zekâ, zekâyı ölçmek için kullanılan testler ile tanımlanan bir terim olmuştur. Zekâ testleri, bilişsel yetenekleri ölçüp, puanlanması amacıyla ortaya çıkmıştır. Üstün zekâlı bireylerin tanılanmasında yaygın olarak kullanılan IQ ölçüm testleri aşağıdadır;
Ayrımsal Yetenek Testi (DAS-II)
Stanford-Binet Zekâ Testi (SB-V)
Wechsler Yetişkin Zekâ Testi (WAIS-I)
Wechsler Çocuk Zekâ Testi (WISC-R) (6-16 Yaş)
Üstün Zekâlı Çocuklar
IQ seviyesi (130>J) yüksek insanların özellikleri farklılıklar gösterse de genellenebilirdir. Gözlemci, iyi bir dinleyici ve araştırmacıdırlar. Öğrenme kapasiteleri yüksek olup en etkin şekilde kullanırken konu üzerinde uzun süre odaklanabilirler. Mükemmellik standartları yüksektir, ulaşamadıklarında başaramamışlık hissederler. Yeni fikirlere, durumlara farklı açılardan konsantre objektif bir değerlendirme yapabilirler. Erken yaşlarda bilgilenmeye açıktırlar hemen her konuya kulak kabartabilirler gözlemlemek, araştırmak, denemek ve öğrenmek isterler. Toplum hayatına ayak uydurmak için duygu ağırlıklı çaba sarf ederler, zaman zaman duygularını yoğun yaşar, hassaslaşır, duygudaşlığa önem verip, anlaşılmak isterler. Karar verme süreçleri analitik düşünüş yapısında olup netlik merakı vardır. Hayal güçleriyle orijinal fikirleri beslerler ve akıllarına yatmayan şeyi otoriterce onlara yaptırmamak gerekir, pek çok alana ilgi duyar, yeteneklerini hızla geliştirip çarçabuk değişim isterler. Üstün zekâlı çocuk farklılıklardan ve karmaşıklıktan keyif alır, karmaşık problem çözmeye karşı olan bu istek, birçok yetenek alanında ortaya çıkabilir. Yeteneklilik olgusu, yüksek zekâ kapasitesini içermesiyle beraber, bunun ötesinde zekâ ölçümleriyle kısıtlanamayacak boyutları da içerir. Üstün zekâ ve yeteneğin yalnızca zekâ testleriyle ölçülemeyeceği kabul ediyoruz.
• Genel zihinsel yetenek
• Özel akademik yetenek
• Üretici düşünce yeteneği
• Liderlik yeteneği
• Görsel ve gösteri sanatlarında yetenek
• Psiko-motor yetenek
Üstün yetenek yukarıdaki alanlarda üst düzey performans ve başarı göstermektir. Özel yetenekliler, zekâ bölümü devamlı olarak 120 ve üstü olup da güzel sanatlar, matematik ve teknik gibi alanlarda akranlarından belirgin ölçüde farklılaşan bireylere verilen addır.
Üstün yetenek kavramı zekâdan daha geniş bir kapsama sahiptir. Üstün zekâlı birey sadece zihinsel anlamda üstünken, üstün yetenekliler zihinsel yetenek, sanatsal yetenek, psiko-motor yeteneklerde de diğerlerinden üstün performans gösterir. Konuşma akıcılığı, cümle tamamlama, sözel ve sayısal muhakeme, soyut düşünebilme, bilgilerin hızlı, sağlıklı olarak hatırlanması genel üstün yeteneklerdir. Özel yetenekler ise; beste, mimari, resim, dans, felsefe, müzik, tiyatro, jimnastik, sanat ve matematik, fen, kimya gibi teknik alanlardaki yeteneklerdir. Doğuştan üstün yeteneklerin gözlenebilmesi uygun eğitime, çevre ve kişiliğe bağlıdır. Zekâ, yetenek pek çok farklı yönde gelişebilir. Zekice davranışlar yeni olay-durum ile net başa çıkabilme yeteneğidir. Kişinin içinde bulunduğu sosyokültürel yapı göz önüne alınarak zekâ açıklanmaktadır. Bireyin başarısı, kendi fikirlerini çözümleyerek bunlardan yeni fikirler elde etmesiyle orantılıdır. Çevreyi seçme, ona adapte olma ve katkıda bulunma yeteneklerinin tümünü bir bütün olarak değerlendirirsek üstün zekâlı çocuğun tespitinde, sosyoekonomik durum, eğitim, dil, ahlaki değişkenler de önemli unsurlar arasında sayılır. Üstün zekâlı çocuk yeni şeyler üretip farkını gösterecek bir performans sergileyecektir. Üstünlük bilgi üretmektir, yetişkinlik dönemi zekâsının niteliğidir. Sanat ya da bilim dallarında çocukluk döneminde düşünceleri daha çabuk kavrayan, hızlı öğrenen zekilere harika çocuk denir. Üstün zekâlı çocuklar, normal zekâya sahip çocuklardan farklı değerlendirilmektedir. Fiziksel, zihinsel, sosyal, kişilik gelişimleri açısından üstün zekâlı bireyler daha hızlı gelişmektedir. Üstün zekâlı çocukların kapasitelerinin tespitinde:
Çeşitli grup ve bireysel zekâ testleri,
Standart bilgi ve başarı testleri,
Kişilik testleri ve envanterleri,
Sosyal olgunluk testleri,
Sosyometrik teknikler,
Vaka incelemeleri,
Anketler ve gözlemler
Ana/baba, bakıcı, mürebbiye, öğretmen ve yakınların görüşleri alınıp değerlendirilir.
Üstün Zekâlı Bireylerin Özellikleri
Genellikle üstün yetenekliler bebeklik döneminden, genel/ince motor beceriler, bilişsel kapasite, dil gelişimleriyle öteki çocuklardan farklıdır. Üstün zekâlı ve yetenekli bireylerin bilişsel, duyuşsal ve fiziksel gelişimlerinde eş zamanlılık olmamasına asenkroni denir. Asenkroni içsel gerilime neden olur. Örneğin; 5 yaşında zeki bir çocuk oyun parkında sokakta yaşayan hayvanları 8 yaş algısıyla görmektedir. Ancak 5 yaşında parmak anatomisi onun hayvanları oyun hamuruyla gördüğü gibi yapmasına engeldir. Çocuk, engellendiğini, kösteklendiğini, önüne set çekildiğini düşünmekte, başarı duygusu pekişmemekte kırıklık, içsel gerilim hissetmektedir.
Üstün çocuklar, genel sağlık açısından ve fiziksel açıdan normalin üstündedirler. Üstün nitelikte bir sinir sistemleri vardır. Duyu organları genelde keskindir. Olgunlaşmaları daha süratli bir seyir gösterir. Genelde daha kuvvetli, daha hızlı ve koordinasyon isteyen işlerde tepkileri daha süratlidir. Gelişimsel ilerleme gösterirler; yaşıtlarına göre yürümeyi, konuşmayı, okumayı, yazmayı daha çabuk öğrenirler. Üstün zekâlı çocuklar vücudun tümü ya da bir bölümündeki motor kasları kullanma konusunda üst düzey performans gösterirler. Akranlarıyla kıyaslandığında daha ritmik, atletik, koordineli, dengeli, güvenli ve enerjik olma gibi özellikler sergileyebilmektedirler. Yürüme, desteksiz oturma, ayakta durma, yüzme gibi beceriler akranlarına göre 1,5-3 ay daha erken gelişir ve daha hızlı ilerler. Erken diş çıkarırlar. Duyu organları normal çocuklara göre daha keskindir. Dil kazanımı ve gelişimi daha erken başlar. Üstün yetenekli çocuklar akranlarından ortalama 2 ay daha erken konuşurlar. 18 ay civarında ortalama olarak 50 kelimelik bir kelime dağarcığına sahiptirler. Soyut kelimeleri anlatımda yerinde ve anlamlı olarak kullanırlar.
Normal çocuklardan, özellikle zihinsel yetenekler bakımından önemli ölçüde farklılık gösterirler. Doğumlarından itibaren görüp, işitip, dokundukları şeylere yaşıtlarına oranla daha fazla ilgi gösterirler, dikkatlerini daha uzun süre yoğunlaştırabilirler. Kolayca kavram oluşturabilirler. Düşünceleri akıcıdır. Kolayca ezberleme ve ezberlediklerini de uzun süre hafızalarında saklayabilme yeteneğine sahiptirler. Kelime hazineleri geniştir. Okumayı yardım almadan kendileri öğrenebilirler. Sayılara ilgi duymaları erken başlayabilir. Zaman kavramı erken gelişebilir. Soyut düşünme, kavram konusunda yetenekleri üst düzeydedir. Kavramlar arasında mantıksal bir ilişkiyi görebilme, onlar için heyecan kaynağıdır. Soyut düşünce yetenekleri gelişmiş olduğu için küçük yaşlardan itibaren değişmeceli anlamları, zamanı ve ölümü kavrayabilirler.
Üstün zekâlı çocuklar zihinsel olarak daima aktif olmayı isterler, geniş hayal gücüne sahiptirler. Akranlarına göre daha akıcı ve esnek düşünebilmekte, en küçük ayrıntıları değerlendirebilmekte, aynı konuda pek çok değişik fikir üretebilmekte ve başkalarının düşünemeyeceği şeyleri düşünebilmektedirler. Böylece yeni mekanik aletler icat edebilmektedirler. Bir işe kendi başlarına başlama ve sürdürmede üst düzey bir beceriye sahiptirler. Uzak hedeflere yönelirler. Küçük yaşlardan itibaren mantıksal muhakemeler kurabilirler, karmaşık problemlere rahatça çözümler üretirler.
Sağlıklı kişilerarası ilişkiler kurarlar, toplumsal gelişim ve uyum yönünden öndedirler, duygusal açıdan mutlu, kontrollü ve iyimser bir ruh haline sahiptirler. Arkadaşları arasında popülerdirler. Üstün yetenekli bireylerin sosyal gelişimleri çelişkilidir
Kişilik özelliklerinden bir tanesi mükemmeliyetçilerdir. Bedene oranla zihin daha süratli geliştiğinden kişilik özellikleri akranları ile değil, zihinsel açıdan benzerleri ile aynıdır. Bağımsızlık isterler. Öğrenme yaşantılarında özerklik göze çarpar. Üst düzeyde amaçları ve idealleri vardır. Çalışmaya başlamak için bir dış unsura ihtiyaç duymazlar, içten denetimlidirler. Mükemmel olma özelliğini gösterirler. Yüksek bir özgüvene sahiptirler. Üstün zekâlı ve yetenekli öğrencilerin çevreyi algılamaları akranlarına göre farklılaşmıştır, yetenek alanlarında kendine güven duymaktadır. Sevgi içeren, destekleyici, saygılı aile çevresi yetenekli çocuklarında gelişiminde önemlidir. Aile yetiştirme stilleri ve ailenin verdiği güven çocukların duygusal ve davranışsal farklılıklarını ortaya koymada önemlidir. Üstün bir ergenin gelişimi ailesinden ve ailenin yetiştirme tarzından etkilenmektedir. Destekleyici bir aile ortamı, üstün ergenin ve genç yetişkinin akademik gelişimini ve başarısını olumlu etkilemektedir.
Üstün yetenekli çocukların nasıl büyütülmesi gerektiği
Çocuğumuza vereceğimiz ilgi ve sevgi IQ seviyesini yükseltmektedir. Sevgi ve iyi bakım çocukların zekâ gelişiminde önem taşır. Aile bireylerinin sımsıkı ve sevgi dolu bir ilişki içinde olmaları duygusal gelişime büyük katkı sağlar. Üstün zekâlı çocukların motive edilmesi, sorumluluk almalarının sağlanması, sosyal gelişimlerinin cesaretlendirilmesi, entelektüel gelişimi, aile rolleri ve eğitim tercih hakkı önemlidir. “Üstün zekâ” tanısı almış çocuklu aile gelişim özelliklerini öğrenip büyük başarılar ortaya koyabilecek kapasiteli çocuklarının ihtiyaçlarını, akademik başarılarını destekleyici tutum sergilemelidir. Üstün zekâlı bireylerin kendilerini gerçekleştirebilecekleri daha iyi ortamlar düzenlemelidir. Üstün zekâlı bir çocuğun bulunduğu sınıf ortamında etkinlikler çoğaltılmalı. İç ve dış çevredeki baskılara direnme gücünü artıracak “dürtü kontrolü nedir, dürtü kontrolü nasıl sağlanır?” konularında bilgilendirme yapılmalıdır.