İçindekiler
Manipülasyon Nedir?
Manipülasyon Başkaları tarafından beğenilmek istemek, başkalarının gözünde nasıl göründüğümüzü önemsemek hepimizin doğal bir ihtiyacıdır. Karşıdakinin bizi nasıl gördüğünü önemsediğimiz durumda, ister istemez ‘manipülasyona’ baş vurabiliriz. Aslında manipülasyon kelime anlamı itibari ile ‘yönlendirme, kontrol ederek değiştirme’ anlamına gelir (Türk Dil Kurumu Sözlüğü anlamı). Bu, her zaman kötü niyet içermeyebilir. Hepimiz bazen bilerek yahut bilmeyerek karşıdakinin gözünde nasıl göründüğümüzü düşünüp hareketlerimizi ve söylediklerimizi daha iyi görünecek şekilde düzenlemeye çalışabiliriz. Yaptığımız işlerin daha iyi görünmesini, takdir edilmeyi bekleyerek de bunu yapmamız mümkündür.
İlişkide manipülasyona bağlı sıkıntı, aslında karşıdakinin istek ve ihtiyaçlarını, sınırlarını hiçe sayarak kendi faydamıza olacak şekilde algıyı değiştirmeye çalıştığımızda ortaya çıkar. Aynı şekilde karşı taraf da bunu yaptığında sınırlarımızın aşıldığını, görülmediğimizi, hiçe sayıldığımızı hissediyorsak; ‘canımız yanıyorsa’, bu elbette bize sıkıntı verir. Ayrıca, kendimiz gibi olmaktansa karşının ne düşündüğünü anlamaya çalışarak ilerlettiğimiz bir ilişkiden tat almamız da oldukça zordur. (Bu konuda daha çok bilgi edinmek isteyenler, konuyu varoluşçu psikoloji perspektifinden anlatan Ferhat Jak İçöz’ün ‘Kendin Olmanın Dayanılmaz Hafifliği’ isimli podcastinin ‘İlişkilerin Karanlık Yüzüne Dair’ ve ‘Kötü İnsanlara Dair’ isimli bölümlerini dinleyebilirler).
Jak İçöz, bu podcastte eğer kendimiz olmamıza yer bırakılmayacak kadar boğulup baskılandığımızı hissediyorsak, burada manipülasyona uğruyor olanın biz olabileceğimizden; karşı tarafa baskılanmış hissettiriyorsak ise manipülatif tarafın biz olabileceğimizden bahseder. Bu; arkadaşlık ilişkileri, romantik ilişkiler, akraba ilişkileri gibi pek çok yerde ortaya çıkabilir. İlişkilerde her zaman bir güç dengesi vardır. Çünkü ilişki, doğası gereği iki tarafın da istek ve ihtiyaçlarını birbirine bir seviyeye kadar uyumlamasını gerektirir. Ancak bu güç dengesinin bozulduğu noktada, tarafların birbiri üzerinde etkiyi artırmak üzere gerçek benliğini saklaması ve durumun karşı tarafı ‘manipüle eden’ bir noktaya evrilmesi mümkündür. Bunun bir yerden sonra ilişkinin ‘doğal tonu’ haline gelmesi ve üzerinde pek durulmadan devam etmesi de söz konusu olabilir. Şu an sosyal medyada popüler anlamıyla kullanılan ‘ilişkide manipülasyon’ kötü bir çağrışım yapmakta ve genelde romantik ilişkilerde karşı tarafı bile isteye kullanma üzerinde durmaktadır. Ancak aslında direkt olmayan bu iletişim türü, her türlü ilişkide var olup sıkıntıya sebep olabilir.
Popüler psikolojik kavramları işleyen bir site olan Very Well Mind’da ilişkide manipülasyon, bir kişinin çeşitli yöntemler kullanarak karşı tarafı duygusal olarak yorması olarak tanımlanmaktadır. Bu duygusal yorgunluğun başta fazla fark edilir şekilde olmaması ve idare edilerek artması da mümkündür. Manipülasyon amaçlı kullanılan bazı yöntemler, bu yazıda Very Well Mind’ın açıklamaları üzerinden tanıtılacaktır. Ancak unutulmamalıdır ki, bunlar genel tanımlardır ve esas önemli olan sizin ilişkide ne zaman manipülasyona uğradığınızı, boğulduğunuzu ve kullanıldığınızı, yahut karşı tarafı buna maruz bıraktığınızı hissettiğinizdir.
Gaslighting Nedir?
Gaslighting Bu popular terim, karşı tarafın sizin duygularınızı azımsadığı durumları betimlemek için kullanılmaktadır. Bunu, ‘Fazla takıyorsun’ gibi cümlelerle, nasıl hissettiğinizin görmezden gelinmesi gibi düşünebilirsiniz. Bu, elbette kişinin kendi duygularını değersiz ve geçersiz hissetmesine sebep olacaktır. Eğer kişi, karşıdakinin yaptıklarından ötürü kötü hissettiğini belirttiğinde bu hisleri dikkate alınmıyor ve bu hissin aslında kişinin ‘fazla takan’ yahut başka bir şekilde kusurlu olan yapısından kaynaklandığı tepkisini alıyorsa; burada gaslighting durumuna bir örnek yaşanıyor olabilir. Bu, kötü hislere sebep olan tarafın bunlara dair sorumluluğu almak istememesinden kaynaklanıyor olabilir. Bunu neden istemediği ise elbette duruma göre oldukça farklılık gösterir.
Eğer karşı tarafın olumsuz duygularınızı bu şekilde görmezden geldiğini ve onlara dair sorumluluğu üzerinden atmaya çalıştığını düşünüyorsanız; bu kişi ile vakit geçirdikten sonra nasıl hissettiğinize dikkat edebilirsiniz. Bu kişi ile iletişime geçtikten sonra sık sık kendinizi aklınız karışmış, yetersiz, kusurlu ve güvenilmez hissediyorsanız; bu, ilişkide size iyi gelmeyecek bir şeyler olduğuna işarettir.
Pasif Agresif Davranışlar: Pasif agresif davranmak, aslında bir nevi direkt olarak neden hoşlanmadığını yahut neyin canını sıktığını söylemek yerine bu sıkıntıyı daha kapalı yollarla belirtmek olarak düşünülebilir. Örneğin iç geçirmek, oflayıp poflamak, kızılan şeyi ara sıra ‘alttan alta, laf sokar gibi’ söylemek; pasif agresif davranmaya örnek olabilir. Bu, kısaca kişinin tam olarak derdinin ne olduğunu söylemek yerine sürekli konunun etrafından dolaşarak sıkkınlığını belli etmesidir. Bu şekilde sıkıntının gerçek sebebini anlayıp bunun üzerine konuşarak bir durumu bir çözüme kavuşturmak ya da en azından ‘meselenin ne olduğunu anlayabilmek’ zor olacaktır. Sonuç olarak, açık iletişimi zora sokan bu durum da o ilişki içerisinde rahat olabilmeyi zorlaştıracaktır.
Yalan söylemek: Zaman zaman beyaz da olsa yalanlar söylemek, karşı tarafın kişiyi olduğu gibi görmesini zorlaştırır. Burada da yine kişinin, olduğu gibi görünmemeyi istemesinin çok farklı sebepleri olabilir. Yine de bu, karşı tarafın aklını karıştıran ve yine açık iletişimi tıkayan bir davranış olacaktır.
Kendi davranışının sorumluluğunu almamak, karşı tarafı suçlamak: Kişinin kendi hatasını üstlenip bunun sonucunda ortaya çıkan sıkıntıları birlikte aşmayı denemek yerine, hatanın olumsuz sonuçlarından karşı tarafı sorumlu tutması olarak düşünülebilir. Söylemeye bile gerek yok ancak bu da yine sorumlu tutulan kişide kafa karışıklığına sebep olacak ve meselenin tam olarak ne olduğunu anlayıp yardım edebilmesini zorlaştıracaktır.
Tehdit etmek: Bu, kısaca bir kişinin karşıdakine eğer kendi istediğini yapmazsa kötü sonuçları olacağını hissetirmesi olarak anlaşılabilir. Bu kötü sonuçlar, karşı tarafın ortaya çıkmasını istemeyeceği herhangi bir durum olabilir. Popüler anlamı ile ‘manipülatif ilişkide tehdit’ daha çok ‘sen bunu yapmazsan ben kendime-sana zarar veririm’ alt metnine sahip bir iletişimi kastetmektedir. Gerçek hayatta, durum bu kadar net ve kolayca tespit edilebilir olmayabilir. Zira gerçek hayat sosyal medyadaki temsillerden çok daha karmaşıktır. Ancak tehdit içeren bir ilişki, tehdit edilen kişiye alttan alta bir tehlike hissi aşılayıp ilişki içerisinde güvenli hissetmesini zorlaştıracaktır. Bu kişi, tam olarak ne oldup bittiğini anlamasa da ‘tehdidin gerçekleşmesinden kaçınmak için istemediği şeyleri yapmak zorunda olduğunu’ hissedebilir. Önemli olan, bunun gerçeği yansıtmayan bir his olmasıdır. Gerçek bir tehlikeye karşı birlikte önlem almaya çabalamak, sıkıntı verse dahi bu tekinsiz hissettirmez. Buradaki tekinsizliğin temel sebebi, aslında bir tarafın sürekli gerçekleşip gerçekleşmeyeceği belirsiz bir durumdan sıkışmış ve yalnız bırakılmış bir halde kaçınmaya çalışıyor olmasıdır.
Ayrıca ‘manipülatif ilişki’ söz konusu ise bir taraf karşıya olan ilgisini zaman zaman daha az gösterip ‘soğuk yaparak’ da karşı tarafın kötü hissetmesine sebep olabilir. Bu durum, popüler medyada ‘karşı tarafı cezalandırmak için ilgiden mahrum bırakmak’ şeklinde betimlenmektedir. Ne amaçla olursa olsun, mahrum bırakılan kişinin bundan rahatsız olması doğaldır. Son olarak, bir tarafın ilişkideki ötekinin başkaları ile bağlarını kesmesi için yaptığı davranışlar da; ilişkideki ötekini ‘izole etmek’ olarak adlandırılmaktadır. Ötekinin başkaları ile ilişkisi çeşitli sebeplerle eleştirilebilir, bu ilişkileri bitirmesi istenebilir. Bunun ‘manipülatif’ olup olmadığını belirleyen ise başkaları ile ilişkilerini kesmesi istenen kişinin bu konuda ne hissettiğidir.
Sonuçta ilişkide manipülasyon, kişinin gerçek benliğini ve gerçek niyetlerini göstermekten kaçınmakla birlikte karşı taraf üzerinde hakimiyet kurmaya çalıştığı bir durumdur. Bunu kişinin ne için yaptığı ve yaptığının karşıdakine etkisinin ne derece farkında olduğu da, karşıdakinin bundan nasıl etkilendiği de o ilişkinin biricik yapısına göre oldukça değişir. Ancak manipüle edilen tarafın sürekli kendini korumak zorunda hissetmesi, kendini güvende hissetmemesi, karşı tarafa güvenememesi, kendinden şüphe duyması, sürekli özür dilemek zorunda hissetmesi mümkündür. Daha büyük çaptaki sonuçları ise bu kişinin sürekli aklı karışmış, incinmiş, öfkeli ve görülmemiş hissedip ilişkiden tat alamamasıdır.
Kişinin içerisinde kendisi olup fikir, istek, ihtiyaç ve zayıflıklarını rahatça ifade edebildiği bir ilişki; sürekli ortada belirsizliğin olduğu manipülatif bir ilişkiden çok daha besleyici ve özgürleştirici olacaktır. İlişki içinde kendimiz olurken karşı tarafa nasıl etki ettiğimiz ise, ancak karşı taraf ile açık ve direkt bir iletişim kurularak anlaşılabilir. Her iki kişinin de kendilerinin karşı taraf üzerindeki etkisinin farkında olduğu ve sorumluluğunu aldığı; karşı tarafı önemsediği ve duygularını incitmemek için en azından çaba gösterdiği ortak bir alan oluşturmak, ancak açık iletişim ile mümkün olacaktır.
Örneğin, ‘bu akşam filme gidelim mi?’ diye sormak daha açık ve direkt iletişime bir örnekken; ‘beni sevseydin bu akşam benimle filme gelirdin’ demek daha dolaylı bir etkileşime örnektir. ‘Bugün vaktin varsa seninle konuşmak istiyorum’ demek ile ‘aslında seninle konuşmak istiyorum ama nasıl olsa zamanın yoktur’ demek arasındaki fark da yine benzerdir. Eninde sonunda hep dolaylı yoldan iletişim kurmaya çabalamak, iki taraf için de olmasa dahi oldukça yorucu olacaktır. ‘Manipüle edilen’ taraf ise bu duruma anlam veremeyebilir ve sıkışmış hissedebilir. Yine de o ilişkide kalmayı seçerse, sürekli bu şekilde devam eden bir ilişkinin kişiyi duygusal olarak oldukça yorması ve tükenmiş hissettirmesi muhtemeldir.
Ankara Psikolog kadromuz ile ruh sağlığınızı destekleyin. Alanında deneyimli psikologlarımızla, hayatınızdaki zorluklarla başa çıkın ve daha iyi bir yaşam için ilk adımı atın. Ankara psikolog hizmetlerimiz hakkında detaylı bilgi ve randevu için buraya tıklayın.
Kaynakça:
Very Well Mind sitesinde yayımlanan blog yazısı: Signs of Manipulation in Relationships, Yazar: Sheri Stritof, editör: Daniel B. Block (2024).
Ferhat Jak İçöz’ün Podcasti: https://open.spotify.com/show/4yK9Q2u9j7PFR4PFI1hZuq?si=03306683d70c4d8a
Zeynep PEKER
Danışanlarıma Anksiyete bozukluklarında, sosyal anksiyete bozukluğunda, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite bozukluğu alanlarında bilişsel davranışçı terapi uygulamaktayım. Kronik Hastalıklara Baglı Sıkıntılar TiP 1-2 Diyabet , Tiroid vs Dikkat Eksikligi ve Hiperaktivite Sınav Kaygısı - Ögrenme Güçlügü