Ön Yargı Ne Demek? Bireylerin veya grupların, yeterli bilgiye sahip olmadan oluşturdukları olumlu veya olumsuz tutumlara denir. Ön Yargının Sebepleri Nelerdir? Sosyal öğrenme, gruplar arası rekabet ve bilişsel basitleştirme gibi faktörler bu olumsuz tutumların temelini oluşturabilir.
İçindekiler
Ön Yargı Nedir? Psikolojik Kökleri, Etkileri ve Dönüştürme Yolları
Günlük yaşamda hepimiz bir şekilde “ön yargı” kavramıyla karşılaşıyoruz. Kimi zaman bir yabancıyı görünüşüne göre değerlendiriyor, kimi zaman bir düşünceyi daha dinlemeden reddediyoruz. Bu tepkilerin çoğu farkında bile olmadan oluşuyor ve genellikle kendimizi koruduğumuzu düşünüyoruz. Oysa psikolojide ön yargı sadece düşünsel bir eğilim değil; öğrenilmiş, kalıcı olabilen ve sosyal ilişkileri derinden etkileyen bir bilişsel çarpıtmadır. Bu yazıda, ön yargının psikolojik kökenlerini, bireysel ve toplumsal etkilerini ve bu kalıpları dönüştürmenin yollarını ele alacağız.
Ön Yargı Nedir?
Ön yargı, bir kişi, grup veya duruma yönelik herhangi bir doğrudan deneyim ya da somut bilgiye dayanmayan; genellikle olumsuz ve kalıp yargılarla şekillenen zihinsel bir eğilimdir (Allport, 1954). Örneğin, hiç tanımadığı birine “bu grupta, demek ki güvenilmezdir” gibi yaklaşan biri, ön yargılı bir değerlendirme yapıyor demektir.
Ön yargı yalnızca düşünceyle sınırlı değildir; çoğu zaman duygu, davranış ve fizyolojik tepkileri de içine alır. Başka bir deyişle, bir gruba karşı öfke, korku veya küçümseme gibi duygular da ön yargı kapsamında değerlendirilir.
Psikolojik Kökleri: Ön Yargı Neden Oluşur?
Sosyal Öğrenme ve Aile Etkisi
Çocuklar çevrelerinden, özellikle de ebeveynlerinden model alarak öğrenirler. Eğer bir çocuk sürekli olarak “şunlar şöyledir” şeklinde genellemeler duyarak büyürse, bu ifadeler zamanla içselleştirilir (Bandura, 1977). Bu durum, bireyin gelecekte benzer durumlara dair önyargılar geliştirmesine neden olabilir.
Kategorileştirme ve Bilişsel Ekonomi
Zihnimiz karmaşık dünyayı basitleştirmek ister. İnsanları ve olayları gruplara ayırmak, dünyayı daha “anlaşılır” kılar. Bu süreçte, “biz” ve “onlar” ayrımı sıkça devreye girer (Tajfel & Turner, 1979). Bu da genellikle dış gruplara yönelik ön yargının temelini oluşturur.
Travmatik Yaşantılar
Bir kişi, belirli bir gruba mensup biriyle yaşadığı olumsuz bir deneyimi genelleyerek tüm grubu aynı şekilde etiketleyebilir. Bu da ön yargının kişisel travma kaynaklı versiyonudur. Bu mekanizma özellikle güvensizlik ve korunma dürtüsüyle ilişkili çalışır.
Belirsizlikten Kaçınma
Bazı bireyler, kontrol kaybı yaşamaktan ve belirsizlikle yüzleşmekten kaçınırlar. Ön yargı, “düzenli” ve “öngörülebilir” bir dünya algısı sunarak bu korkuyu bastırmaya hizmet edebilir (Jost et al., 2003). Yani bazı ön yargılar aslında psikolojik güvenlik duygusunu koruma aracıdır.
Ön Yargının Bireysel ve Toplumsal Etkileri
Bireysel Düzeyde
- İlişkisel Zorluklar: Ön yargılar, yeni ilişkilerin kurulmasını ve derinleşmesini engeller. Kişi farkında olmadan başkalarını iter.
- Empati Eksikliği: Empatik yaklaşımın temelinde kişinin karşısındakini anlamaya çalışması vardır. Ön yargı ise anlamadan karar vermek üzerine kuruludur.
- Duygusal Gerilim: Sürekli bir grup ya da kişiye karşı kaygı, öfke veya küçümseme taşımak, kişinin içsel dünyasında da gerilim yaratır.
Toplumsal Düzeyde
- Ayrımcılık ve Sosyal Bölünmeler: Ön yargılar uzun vadede toplumsal çatışmalara, dışlanmaya ve hatta şiddete yol açabilir (Pettigrew & Tropp, 2006).
- Eğitim ve İş Hayatında Engeller: Cinsiyet, etnik köken veya yaşa yönelik ön yargılar, bireylerin eğitim ve kariyer fırsatlarını sınırlar.
Ön Yargılarla Nasıl Baş Edilir?
Fark Etme ve Kabul
Tıpkı bir düşünce kalıbı gibi, ön yargı da ancak fark edildiğinde değişebilir. “Ben de bazen ön yargılı olabiliyorum” demek, dönüşümün ilk adımıdır. Burada amaç suçlamak değil, gözlemlemektir.
Bilişsel Esnetme
Bilişsel davranışçı terapide sıkça kullanılan alternatif düşünce üretme yöntemi, ön yargının yeniden yapılandırılmasına katkı sağlar. Örneğin:
“Bu kişiye güvensiz hissetmem, onun gerçekten güvenilmez olduğunu kanıtlamaz.”
Temas Kurma
Sosyal psikolojide “temas hipotezi” olarak bilinen kurama göre, farklı gruplar arasındaki doğrudan ve nitelikli temas, ön yargıları azaltmada oldukça etkilidir (Allport, 1954). Bu temas, ancak eşitlik ve iş birliği ortamında gerçekleştiğinde işe yarar.
Empati Geliştirme
Empati kası çalıştırılabilir bir yetidir. Bir bireyin yaşamına, geçmişine veya duygusal deneyimine dair küçük bir pencere açmak, zihinsel kalıpların çözülmesine yardımcı olur. Özellikle terapötik süreçlerde, kişi empati yoluyla karşısındakini birey olarak görmeyi yeniden öğrenebilir.
Medyayı ve Dil Kullanımını Sorgulamak
Ön yargılar çoğu zaman medya aracılığıyla yaygınlaşır. Hangi haberleri nasıl izlediğimiz, hangi kelimeleri seçtiğimiz bile zihin yapımıza katkı sağlar. Bu nedenle medya okuryazarlığı ve bilinçli dil kullanımı, ön yargıları azaltan sosyal becerilerden sayılır.
Sonuç: Herkesin Bir Gözlüğü Vardır
Ön yargılar çoğu zaman görünmeyen gözlüklerimiz gibidir. Onlarla bakar, onlarla değerlendiririz. Ancak bu gözlüklerin saydamlığını sorgulamak ve gerekirse çıkarmak, hem bireysel hem de toplumsal iyilik halini doğrudan etkiler. Psikolojik dayanıklılık, yalnızca içsel gücü artırmakla değil, aynı zamanda başkalarıyla temasımızı daha insani ve açık hale getirmekle de ilgilidir. Ön yargıyı fark etmek, değiştirmekten önce gelir — ama değişim fark etmekle mümkün olur.
Ankara psikolog kadromuz ile ruh sağlığınızı destekleyin. Alanında deneyimli psikologlarımızla, hayatınızdaki zorluklarla başa çıkın ve daha iyi bir yaşam için ilk adımı atın. Ankara psikolog hizmetlerimiz hakkında detaylı bilgi ve randevu için buraya tıklayın.
Kaynakça
Allport, G. W. (1954). The Nature of Prejudice. Addison-Wesley.
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice Hall.
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). “An Integrative Theory of Intergroup Conflict.” In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The Social Psychology of Intergroup Relations.
Jost, J. T., Glaser, J., Kruglanski, A. W., & Sulloway, F. J. (2003). “Political conservatism as motivated social cognition.” Psychological Bulletin, 129(3), 339–375.
Pettigrew, T. F., & Tropp, L. R. (2006). “A meta-analytic test of intergroup contact theory.” Journal of Personality and Social Psychology, 90(5), 751–783.
Ahmet BÜYÜKABACI
Çalışma alanları sırasıyla kişilik bozuklukları, bireysel psikoterapi, çift terapisi ve danışmanlığı, cinsel terapi ve danışmanlığı, şirket içi ve kurum eğitimleridir